باز ترجیح نهادن نخجیران توکّل را برجهد

کان حریصان: سخن نخجیران است که معتقدند: ما وکوشش بی اثر است وکسانی که به دنبال سبب وکار می روند، حریصان بی توکل و بی ایمان اند.

سبب کاشتن: مجازا، فراهم کردن وسایل و تدبیر معیشت.

قرن: مدت صد سال یا چهل سال یا سى سال، قومى از گذشتگان که از ایشان فرزندى نمانده باشد.

 اژدرها: جانورى افسانه‏اى که در شاهنامه‏ى فردوسى و داستانهاى دیگر ذکر آن بسیار دیده مى‏شود، شکل دیگر است از کلمه‏ى «اژدها» و جمع«اژدر» نیست.

همچو اژدر‏ها گشاده صد دهان: سخن نخجیران است که اقوام زمانهای گذشته با حرص وآز ورهاکردن توکل، دهان خود را مانند اژدها بازکردند.

مکرها کردند آن دانا گروه: یعنی متفکران و روشنفکرانشان، مکرهایی به کاربردند که می توانست کوه را ازجا برکند.

اقلال: جمع قله که تیزى و بر آمدگى سر کوه است.

 لتزول منه اقلال الجبال: برگرفته است از آیه‏ى شریفه:« وَ قَدْ مَکَرُوا مَکْرَهُمْ وَ عِنْدَ اَللَّهِ مَکْرُهُمْ وَ إِنْ کانَ مَکْرُهُمْ لِتَزُولَ مِنْهُ اَلْجِبالُ».[1] تفسیر آن همانست که درین ابیات ملاحظه مى‏فرمایید.

عیار: همان عیّار به معنی جوانمرد است، که به ضرورت شعر بدون تشدید خوانده می شود.

 ( 953) در جواب شیر تمام نخجیران بصدا در آمده گفتند این اسباب را اشخاص حریص بکار انداختند.( 954) اگر اسباب و توسل به آن باعث ترقى بود چرا هزاران نفر از مرد و زن با توسل به اسباب و کار از نعمت راحت محروم شده‏اند. ( 955) صد هزاران قرن از آغاز جهان تا کنون مثل اژدهایى که صد دهان گشاده باشد.( 956) مردمان دانا مکرها و تدبیرها بکار بردند که بوسیله آن تدابیر کوه‏ها از بن کنده مى‏شد. () آنها مکر و تدبیر خود را باین درجه رساندند اگر از من باور ندارى. ( 957) خداى تعالى وصف آنها را کرده و مى‏فرماید:« وَ قَدْ مَکَرُوا مَکْرَهُمْ وَ عِنْدَ اَللَّهِ مَکْرُهُمْ» . ( 958) ولى جز آن قسمت که اراده خداوند از اول تعلق گرفته بود مقصود آنها حاصل نشده و مکرشان ثمرى نبخشید. ( 959) تمام آن چه تدبیر کرده بودند از میان رفت و آن چه بر طبق حکم خداوند بود باقى ماند.( 960) بنا بر این کسب جز نام و کوشش جز وهم چیز دیگر نیست.

بار دیگر نخجیران از بی‏اثر بودن کوشش سخن می‏گویند‌ و توکل و جبر را درست می‏شمارند. کسانی را که به دنبال سبب و کار و کوشش می‏روند، حریصانِ بی‏توکل و بی‌ایمان می‏‌دانند و می‏گویند: میلیون‌ها زن و مرد دنبال سبب رفتند و از زمانه خیری ندیدند. اقوام مختلف دنیا با حرص و آز توکل را رها ساختند و دهان خود را مانند اژدها باز کردند، مکرهایی به‌کار بردند که می‏توانست کوه را از جا برکند، مکرهایی که ـ‌به فرمودهْ پروردگار ـ می‏توانست قله‏های کوه‌ها را به حرکت در آورد. اما چیزی جز آن‌چه خدا در ازل خواسته بود از کار آنها و شکار آنها به دست نیامد. از این رو ترتب اثر بر اسباب منوطست بخواست و اراده‏ى حق تعالى پس ما بر خدا توکل مى‏کنیم و دست از کسب و کار کشیده مى‏داریم تا او هر چه خواهد کند زیرا کسب و کوشش ما اثر قطعى ندارد.